پیش درآمدی بر فقه رسانه (موضوع شناسی)

فقه در نگاه رایج، اصولاً احکام فعل مکلّف را بیان می کند. موضوعات احکام فقهی را از یک زاویه می توان به دو دسته تقسیم کرد: فعل مکلّف و امور مرتبط با فعل مکلّف. موضوع فقه رسانه، هر دو دسته را شامل می شود. مکلّف، گاهی فرد است و گاهی جامعه یا حتی دولت (حکومت). در فقه رسانه، مکلّف به هر سه معنا در نظر است. فقه با سه سنخ از موضوعات اجتماعی سروکار دارد و احکامی ناظر به آنها وضع می کند. این سه سنخ عبارت اند از: موضوع اجتماعی از حیث ذات، موضوع اجتماعی از حیث تأثیر بالقوّه، و موضوع اجتماعی از حیث تأثیر بالفعل. موضوع رسانه، از نوع سوم است؛ درواقع چه نزدیک آن شویم و چه نشویم، اثر خود را بر ما می گذارد؛ البته رسانه، هر سه بُعد یادشده را در خود دارد؛ یعنی هم احکامی از حیث ذات بر آن مترتّب می شود، و هم آثار بالقوّه ای دارد که ممکن است زمینه برخی احکام فقهی را فراهم کند و هم دارای تأثیر بالفعل است. رسانه، کلان ترین موضوع اجتماعی در فقه است؛ زیرا چتر آن، بر همه موضوعات اجتماعی گسترده است و از دین و فرهنگ و هنر تا مسائل اقتصادی، رفاهی، سیاسی و محیط زیست را فرا می گیرد و تحت تأثیر خود قرار می دهد و شاید بتوان گفت رسانه بدون اجازه و اراده ما و با صرف نظر از نزدیک شدن یا نشدن ما، تأثیرات خود را به شکل حدّ اکثری بر جامعه می گذارد؛ بنابراین با فتوای فقهی عدم تقرب نمی توان به سراغ رسانه آمد؛ زیرا از یک سو، فرار از رسانه و دوری از آن، بیهوده است و ناگزیر، باید با آن روبه رو شویم و از سوی دیگر، رسانه تأثیر بسیار زیادی در تضعیف یا تقویت دین دارد و نمی توان آثار دینی اش را نادیده گرفت. بشری بودن رسانه، گستردگی و گریزناپذیری تأثیرات آن، تأثیر رسانه در تضعیف و تقویت دین، و نیز تأثیر آن بر فرد و جامعه از دلایل لزوم تعامل با رسانه است. با وجود این اهمیت رویکردهای متفاوتی درباره رسانه وجود دارد که از میان آنها می توان به ساده انگاری موضوع رسانه، تحریم و پرهیز از رسانه، نظریه آخرالزمانی اشاره کرد. نگرش ما به دین، تأثیرات رسانه بر جامعه و این تفاوت رویکردها ما را بر آن می دارد که برای تعیین تکلیف خود با رسانه، از نگاه فقهی آن را مطالعه کنیم و این گونه است که ادبیاتی با عنوان «فقه رسانه» پدید می آید. برای چنین مطالعه ای باید چهار مرحله زیر را پیمود: 1. موضوع شناسی؛ 2. نظریه پردازی دینی و کلامی رسانه؛ 3. نظریه فقهی رسانه؛ 4. احکام فقهی.